KEMALPAŞAZÂDE’NİN HAYATI VE ESERLERİ
1. Hayatı ve Görevleri
Asıl adı Şemseddin Ahmed olan Kemalpaşazâde, II. Bayezid’e şehzadeliğinde lalalık yapan büyükbabası Kemal Paşa’ya nispetle Kemalpaşazâde, İbn Kemal Paşa diye anılır. 15 Mayıs 1469’da Tokat’ta doğdu. Bazı kaynaklarda Edirne’de doğduğu kaydedilmekte, Amasyalı olduğu da ileri sürülmektedir. İstanbul’un fethinde bulunan babası Süleyman Çelebi’nin 1474’de Amasya muhafızlığına tayin edildiği ve Şehzade Bayezid’in maiyetinde bulunduğu anlaşılmaktadır. 1478’de Tokat sancak beyliğine nakledilen Süleyman Çelebi İstanbul’da vefat etmiş ve babası Kemal Paşa’nın Eski Odalar civarındaki türbesine defnedilmiştir. Kemalpaşazâde’nin annesi, İran’dan gelip Tokat’a yerleşen Fâtih Sultan Mehmed dönemi kazaskerlerinden Küpelioğlu Muhyiddin Mehmed’in kızıdır.
Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra Amasya ulemasından Arap dili ve edebiyatı, mantık ve Farsça öğrenimi gören Şemseddin Ahmed önce askerî sınıfa girdi ve altı bölük sipahisi olarak II. Bayezid’in seferlerine katıldı. Kendisinden naklen Taşköprizâde’nin naklettiğine göre, Sadrazam Çandarlı İbrâhim Paşa’nın bir meclisinde 30 akçe ile Filibe müderrisi olan Molla Lütfi, ünlü akıncı kumandanı Evrenosoğlu Ahmed’in üst tarafına oturunca Kemalpaşazâde âlimlerin emîrlerden daha çok itibar gördüğüne kani olur ve ilmiye sınıfına geçmeye karar verir. Önce Edirne’de Molla Lütfi’nin derslerine devam eden Şemseddin Ahmed, ardından Kestelî Muslihuddin Mustafa, Hatibzâde Muhyiddin Efendi, Muarrifzâde Sinâneddin Yûsuf, Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi gibi âlimlerden ders alarak tahsilini tamamladı.
İlk olarak Anadolu Kazaskeri Müeyyedzâde Abdurrahman’ın desteğiyle 30 akçe yevmiyeli Edirne’deki Ali Bey (Taşlık) Medresesi müderrisliğine tayin edildi. Bu arada kendisine 33.000 akçe ihsan edilip Türkçe bir Osmanlı tarihi yazmakla görevlendirildi. Ardından 40 akçe ile Üsküp’teki İshak Paşa Medresesi’ne gönderildiyse de (1505) bir yıl sonra Edirne’ye dönüp Halebiye ve Üç Şerefeli medreselerinde çalıştı. Bir ara İstanbul’da Sahn-ı Semân’da ders veren Kemalpaşazâde (1508) tekrar Edirne’ye döndü ve buradaki Sultan Bayezid Medresesi müderrisliğine tayin edildi (1511).
Yavuz Sultan Selim zamanında Osmanlı kamuoyunu Safevîler’e karşı hazırlamak amacıyla yazdığı risâlede Şah İsmâil’i ve akîdesini eleştirerek Şiîler’le yapılacak savaşın cihad sayılacağını belirtmesiyle şöhreti artan Kemalpaşazâde 1515’te Edirne kadılığına, 12 Eylül 1516’da Anadolu kazaskerliğine getirildi. Bu görevde iken katıldığı Mısır seferinde padişahtan büyük itibar gördü ve beylerbeyi olarak tayin edilen Hayır Bey’e yardımcı sıfatıyla Mısır’ın tahririnde görev aldı. Bu sefer dönüşünde atının ayağından sıçrayan çamurun padişahın kaftanını kirletmesi üzerine Yavuz Sultan Selim’in, “ulemâ ayağından sıçrayan çamurların medâr-ı zînet ve bâis-i mefharet” olacağını söyleyerek kaftanının ölümünden sonra sandukası üzerine örtülmesi vasiyetinde bulunduğu rivayet edilir. Bu arada 13 Nisan 1517’de azledildiyse de 28 Nisan 1517’de tekrar vazifesine iade edildi. 1518’de Karaman’ın tahririyle görevlendirilen Kemalpaşazade ertesi yıl kazaskerlikten alındı ve 1520 yılı başlarında 100 akçe yevmiye ile önce Edirne Dârülhadisi’ne, 1522’de buradaki Sultan Bayezid Medresesi’ne müderris tayin edildi. 1524’de İstanbul’a gelerek Fâtih Medresesi’nde görevini sürdürdü. Nihayet Zenbilli Ali Efendi’nin yerine Mayıs 1526’da Şeyhülislâmlığa getirildi. Bu makamda iken 16 Nisan 1534 tarihinde vefat etti ve Edirnekapı dışındaki Mahmud Çelebi Zâviyesi hazîresine defnedildi. 1971’de Haliç çevre yollarının yapımı sırasında parseller tamamen ortadan kaldırılırken Kemalpaşazâde’nin türbesi başka yere nakledilmiştir. Ölümü için tarih olarak düşürülen, “İrtehale’l-ulûmu bi’l-Kemâl” (Kemal’le birlikte ilimler de öldü) ibaresi onun ilmî kişiliğinin bir ifadesidir. Kemalpaşazâde’nin Edirne’de çiftliği ve değirmeni, dedesinin türbesi yanındaki mescide vakıfları vardır.
Dönemlerinde yaşadığı üç padişahın sevgi ve saygısını kazanan Kemalpaşazâde kelam, fıkıh, hadis, tefsir gibi dinî ilimler başta olmak üzere tarih, edebiyat, felsefe, dil ve tıp alanlarında eser vermiş çok yönlü bir âlimdir. Birçok ilme olan vukufiyeti ve bu alanlarda verdiği eserlerle 16. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı ilim ve kültürünün en büyük temsilcilerinden biri olarak görülmektedir. Muhyiddin Mehmed b. Pîr Mehmed, Sa‘dî Sâdullah Efendi, Muslihuddin Mustafa, Celâlzâde Sâlih Çelebi ve Şeyhülislâm Ebüssuûd Efendi onun yetiştirdiği âlimlerden bazılarıdır. Taşköprizâde, Kemalpaşazâde’nin kendisinden önceki âlimleri unutturduğunu ve ilmin kaidesini çöktükten sonra yeniden ihya ettiğini söyler. Kemalpaşazâde, daha genç yaşında Sa‘deddin et-Teftâzânî ve Seyyid Şerîf el-Cürcânî gibi âlimlerle mukayese edilmiş, Osmanlı ulemâsı arasında ilmî kudretinden dolayı “el-muallimü’l-evvel” unvanıyla anılmıştır. Talebesi Ebüssuûd Efendi de “el-muallimü’s-sânî” kabul edilmiştir. Takıyyüddin et-Temîmî onu, telifatının çokluğu ve çeşitli ilimlere olan vukufunun genişliği bakımından Celâleddin es-Süyûtî’ye benzetmekle birlikte meseleleri kavrayışı, muhakeme ve cedeldeki mahareti açısından Süyûtî’den üstün görür. Kemalpaşazâde ilmiye mesleğine intisap ettikten sonra müderrislik, kadılık, kazaskerlik ve şeyhülislâmlık makamlarını elde etmiş, çok kısa süren bir mâzuliyet dönemi dışında devlet kademelerinde devamlı bir yükseliş göstermiştir. İlmî ihatası, muhakeme ve münazara kudreti, şer‘î meseleleri çözme ve fetva verme konusundaki kabiliyetinden dolayı da “müfti’s-sekaleyn” lakabıyla anılmıştır.
Eser verdiği her ilim dalında karmaşık konuları cesaretle tartışan Kemalpaşazâde en muktedir âlimleri ehliyetle tenkit ederdi. Mısır’ın alınmasından sonra şöhretini duyan Mısır ulemâsı kendisini denemek istemişse de sonunda onun ilmî kudretini kabul etmek zorunda kalmıştır. Bizzat kendisi de bu kabiliyetinin farkında olarak Farsça hakkında yazdığı risâlesinde kendini, Arapçaya dair kitabını Harem-i şerif’te eline alıp Araplara, “Gelin, atanızın dilini benden öğrenin” diyen Zemahşerî’ye benzetir.
Kemalpaşazâde, verdiği fetva ile İran’a yapılan seferin dinî ve hukukî gerekçelerini hazırlayarak bu savaşa rıza göstermeyip çekimser kalan devlet adamlarına karşı padişahı güçlendirmiştir. Kanûnî Sultan Süleyman zamanında da hükümdarı Safevîler’e karşı mücadeleye teşvik etmiş, padişahın Şah Tahmasb’a gönderdiği mektupları bizzat kaleme almıştır. Felsefeciler yanında kelamcıların da görüşlerini yakından bilen ve felsefî düşünce alanında Fahreddin er-Râzî ekolünü takip eden Kemalpaşazâde, tasavvufa karşı olmamakla birlikte şeriatın belirlediği çerçevenin dışına çıkan fikir ve uygulamalara karşı mücadele etmiş, bazı sûfîlerin yaptığı raks, semâ ve devranın haram olduğunu ileri sürmüştür. Muhyiddin İbnü’l-Arabî hakkında verdiği olumlu fetva, Yavuz Sultan Selim üzerinde etkili olmuş, padişah, Mısır dönüşünde dört ay kadar kaldığı Dımaşk’ta Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin kabri üzerinde bir türbe ve yanında bir cami ile imaret yaptırmıştır. Kemalpaşazâde, birçok İslâm âlimi gibi tasavvufun asıl istikametinden sapmasını hoş karşılamamış, toplumun düzenini ve devletin bekasını tehdit edecek hareket ve davranışların ortaya çıkmasını engellemeye çalışmıştır. Vasiyetnâmesinde cenazesinin dervişâne bir şekilde kaldırılmasını ve kabri üzerine türbe yapılmayıp sadece bir taş dikilmesini istemesi de onun sade bir dinî yaşayışı tercih ettiğini göstermektedir. (Bu bilgiler özetlenerek şu kaynaktan iktibas edilmiştir: Şerafettin Turan, “Kemalpaşazâde”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi, 2002, 25: 238-239).
Kemalpaşazâde’nin hayatı, çeşitli bilim dallarındaki uzmanlığı ve görüşleri için bk. https://islamansiklopedisi.org.tr/kemalpasazade#
Halis Demir ve Kemal Çatılı, Tokat İlmiyat Dergisinde yayımlanan “İbn Kemal Üzerine Yapılan İlmi Çalışmalar” adlı makalede Kemalpaşazâde üzerine yapılan birçok yerli ve yabancı araştırmayı tespit ve tasnif etmiştir. Bk. https://dergipark.org.tr/tr/pub/guifd/issue/48520/617298
2. Eserleri
Kemalpaşazâde birçok alanda Türkçe, Arapça ve Farsça eserler yazmıştır. Çalışmalarının sayısı konusunda kesin bir rakam vermek zordur. Cemîl el-Azm kendisine 214, Brockelmann 179, Nihal Atsız 209, Şamil Öçal 226 eser nispet etmektedir. Bunların bir kısmı müstakil teliflerden, bir kısmı diğer eserlerinin bölümlerinden, aynı eserin değişik isimle kaydedilmiş şeklinden, şerh ve hâşiyelerden oluşmaktadır. Aşağıda isimleri zikredilen risalelerin çoğu Daru’l-lübâb tarafından 2018’de yayımlanmış olan Mecmûu Resâili’l-Allâme İbn Kemâl Paşa adlı 8 ciltli mecmuada yayınlanmıştır. Bu mecmuada yer almadığı halde yazma veya matbu halde bulunan diğer bazı eserlerinin isimleri TDV Diyanet Ansiklopedisi’ndeki Kemalpaşazâde maddesinden alınmıştır. Mecmû Resâil dışındaki eserleri köşeli parantez içinde verilmiştir.
1. Risale fi tahkiki i’câzi’l-Kur’ân
2. Tefsiru Sureti’l-Mülk
3. Tefsiru Sureti’n-Nebe
4. Tefsiru Sureti’n-Nâziât
5. Tefsiru Sureti’t-Târık
6. [Tefsiru İbn Kemal Paşa 1-9]
7. Şerhu’l-aşr fi ma’şeri’l-haşr
8. Makâle fi’l-muğayyebâti’l-hams
9. Tahkiku’l-kavl bi enne’ş-şühedâe ahyâün fi’d-dünya
10. Risale fi tahkiki’l-gayb
11. Ta’limü’l-emr fi tahrimi’l-hamr
12. Muhtasaru ta’limi’l-emr fi tahrimi’l-hamr
13. [Risâle fî tefsîri Fâtihati’l-kitâb]
14. [Risâle fî tefsîri sûreti’l-Fecr]
15. [Risâle fî istissnâʾi’llâhi teʿâlâ mimmen fi’s-semâvâti ve’l-arz ve tahkîkih]
16. Mustalahâtu Ehli’l-hadis
17. El-Erbaîniyyât fi’l-hadîsi’n-nebeviyyi’ş-şerîf
18. El-Erbaûne hadîsen (el-ûlâ)
19. El-Erbaûne hadîsen (es-sâniye)
20. El-Erbaûne hadîsen (es-sâlise)
21. El-Erbaûne hadîsen (er-râbia)
22. Hâşiye alâ evveli Sahîhi’l-Buhârî
23. Şerhu duâi’l-Kunût
24. Risale fi beyani kavlihi aleyhisselam Kânellahu ve lem yekun şey’ün maahû
25. Risale fi şerhi kavlihi aleyhisselam Seuhbirukum bievveli emrî
26. Tağyîrü’t-Tenkîh
27. [Ḥâşiye ʿale’t-Telvîh]
28. [Islâhu’l-Vikâye]
29. [Fetâvâ]
30. [Mühimmâtü’l-müftî]
31. [Eşkâlü’l-ferâʾiz]
32. [Risâle fî taḥḳīḳi taʿrîbi’l-kelimâti’l-Aʿcemiyye]
33. Risale fi menşei’l-ihtilaf beyne’l-eimme
34. Risale fi mikdâri farzı meshi’r-re’s
35. Risale fi cevâzi’l-cumua fi mevdıayni
36. El-İstihlaf fi’l-hutbeti ve’s-salâti fi’l-cumua
37. Risale fi cevâzi’l-isti’câr alâ ta’lîmi’l-Kurân
38. Risale fi’z-zekât
39. Risale fi tabakati’s-sükr
40. Risale fi beyani haddi’l-hamr
41. Risale fi beyâni tabiati’l-afyûn
42. Risale fi beyâni hakikati’r-ribâ
43. Dühûlü veledi’l-bint fi’l-mevkûf ale’l-evlâd
44. Risale fi tahkiki’l-hıdâb
45. Hâşiye alâ Kitabi edebi’l-kâdî mine’l-Hidâye
46. Risale fi’t-ta’zîr
47. Keşfü’d-desâis fi’l-kenâis
48. Risale fi beyâni’r-raks ve’d-deverân
49. El-Ferâid ve’l-fevâid
50. Risale fi tahkiki’s-sabr
51. Medhu’s-sa’y ve zemmü’l-betâle
52. Risale fi tahkiki’t-tağlib
53. Risale fi aksâmi’l-istiare
54. Risale fi envâi’l-mecâz
55. Risale fi’t-tazmîn
56. Risale fi’l-lafzı’l-müsta’mel bitarîkı’l-mecâz
57. Risâle fîbeyâni üslûbi’l-hakîm
58. Risale fi tahkîki’l-müşâkele
59. Risale fi beyani telvîni’l-hıtab
60. Risale fi tahkiki’t-tevessüât
61. Risale fi tahkikima’ne’n-nazmi ve’s-sıyâğa
62. Risale fi’l-havâssı ve’l-mezâyâ
63. Risale fi ilmi’l-beyan
64. Risale fi’l-îcâz ve’l-itnâb
65. Risale fi tevcîhi’t-teşbîh fi kema salleyte ala İbrahim
66. Ta’likât ala Miftâhi’l-ulûm
67. Risale fi müşareketi sahibi’l-meâni’l-lügavi
68. Şerhu Hutbeti Şerhi’l-Kâfiye lil-Mulla Cami
69. Şerhu Tarifi’l-kelime
70. Risale fi’l-cem’ı
71. Risale fi nisbeti’l-cem’ı
72. Risale fi hıtâbi’l-vâhid ve’l-müsennâ
73. Risâle fi tahkiki’l-izâfe
74. Risale fi tahkiki vad’ı (kâde)
75. Risale fi def’ı mâ yetealleku bi’d-damâir
76. Risale fi (min) et-teb’îdıyye
77. Risale fi tahkiki’s-sînât
78. Risale fi beyani (eksera amin en)
79. Risale fi beyani’s-serâb ve’l-âl
80. Et-Tenbih alâ galatı’l-câhil ve’n-nebîh
81. Risale beyani meziyyeti lisâni’l-Fârisiyye
82. Ta’lîka alâ mersiyeti Âdem ibnehû Habil
83. İzhâru’l-ezhâr alâ eşcâri’l-eş’âr
84. [Tevârîh-i Âl-i Osmân]
85. [Divan]
86. [Yûsuf ile Züleyhâ]
87. [Kasîde-i Bürde Tercümesi]
88. [el-Felâh şerhu’l-Merâh]
89. [Risâle fî tahkîki taʿrîbi’l-kelimâti’l-Aʿcemiyye]
90. [Risâle-i Kâfiye]
91. [Dekâiku’l-hakâik]
92. [Nigâristân]
93. [Risâle fî Kıdemi’l-Ḳurʾân]
94. Münîra (fi’l-mevâız ve’l-akâid)
95. Risale fi takriri enne’l-Kur’âne’l-Azîm kelâmullahi’l-kadîm
96. Risâle fi beyani mes’eleti halkı’l-Kur’ân
97. Risale fi tahkiki mes’eleti’l-cebr ve’l-kader
98. Risale fi beyâni’l-ecel
99. Risale fi tahkiki’l-mu’cize
100. Risale fi efdaliyyeti Muhammed (sa)
101. Risale fi hakkı ebeveyyi’n-nebiyyi (sa)
102. Tafsîlu mâ kîle fi emri’t-tafdîl
103. Risale fi beyani ademi nisbeti’ş-şerri ila’llahi Teala
104. Risale fi beyani vezni’l-a’mâl
105. Tashîhu lafzı’z-zindîk ve tavdîhu ma’nâhu’d-dakîk
106. Risale fi hâli Şah İsmail ve etbâıhî
107. Sûratü fetvâ fi’ş-şeyh İbn Arabî
108. Risale fi beyâni enne esmâe’llahi Teala tevkîfiyyetun
109. [Akâʾid-i İslâm]
110. [Risâle fi’l-îmâni’ş-şerʿî]
111. [Risâle fî tahkîki’l-îmân]
112. [Risâle fî elfâẓi’l-küfr]
113. [Risâle fi’s-seb]
114. [Risâle fî tafzîli’l-enbiyâʾ ʿale’l-melâʾike]
115. [İḫtilâfü’l-Mâtürîdiyye ve’l-Eşʿariyye]
116. Risale fi ziyadeti’l-vucûd
117. Risale fi tahkiki’l-vucûdi’z-zihnî
118. Risale fi tahkiki vucûbi’l-vâcib
119. Risale fi sübuti’l-mâhiyyât
120. Risale fi tahkiki makâli’l-kâilîne bi’l-hâl
121. Risale fi beyani ma’ne’l-ca’l ve tahkiki enne’l-mahiyete mec’ûletün
122. Risale fi tahkiki’l-eys ve’l-leys
123. Risale fi tahkiki enne’l-mümkine lâ yekûnu ehadu tarafeyhi evlâ bihi lizâtihi
124. Risale fi beyani kavlihi (as) el-fakru fahriyyun
125. Risale fi tahkiki lüzûmi’l-imkân lil-mümkin
126. Risale fi ennehu hel yestenidü’l-kadîmü’l-mümkin ile’l-müessir
127. Risale fi tahkiki enne’llahe Teala kâdirun muhtârun
128. Risale fi tahkiki murâdi’l-kâilîne bienne’l-Vâcibe Teala mûcibun bizzât
129. Risale fi tahkiki tekaddümi’l-ılleti’t-tâmme ale’l-ma’lûl
130. Risâle fi tahkiki haşri’l-ecsâd
131. İşârâtun latîfetün fi ilmi’l-kelâm
132. Risale fi tahkiki nev’ayi’l-husûl
133. Risale fi tahkiki hakikati’l-cism
134. Risaletü’r-rûh ev risale fi beyani’l-heykeli’l-mahûs
135. Risale fi beyani hakikati’n-nefs ve’r-rûh
136. Risale fi beyani’l-akli’l-insanî
137. Risale fi hakikati’z-zeman
138. Şerhu Tecvîdi’t-Tecrîd
139. Hâşiye alâ evâili’l-umûri’l-âmme min (Şerhı’l-Mevâkıf)
140. Hâşiye alâ evâili’l-ilâhiyyât min (Şerhı’l-Mevâkıf)
141. Şerhu Tahsîni tehzibi’l-kelâm
142. Risale fi âdâbi’l-bahs
143. Risaletün uhrâ fi âdâbi’l-bahs
144. [Şerhu Risâleti İsbâti’l-vâcib]
145. [Ḥâşiye ʿalâ Tehâfüti’l-felâsife li-Ḫocazâde]
146. [Risâle fî beyâni’l-vücûd]
147. [Taʿrîfü’l-ʿakl]
148. [Nesâyih]
149. [Risâle fî beyâni enne’l-vücûd ʿaynü mâhiyyetih ev ġayruhâ]
150. [Risâle fî ihtiyâci’l-mümkin]
151. [Risâle fî ʿulûmi’l-hakâʾik ve hikmeti’d-dekâʾik]